Tuesday, September 27, 2011

SERAT GANDAKUSUMA Pupuh IV – VI

PUPUH IV
M I J I L


1. //o// Mijil rasa pulêt cipta êning/ sêmana Sang Katong/ aladi sumedi êninge(-1)/ sampun lêpas dennya mêminta sih/ nêgês Sukma jati/ kang murweng tumuwuh//

Begitulah Sang Raja bersamadi dalam keheningan rasanya. Manunggal sudah cipta dan rasanya. Berserahlah ia dalam memohon belas kasih dan petunjuk pada sukma sejati (Tuhan) yang Maha Awal.

2. // tanpa warna tanpa rupa nanging/ nikmating Yang awor/ awor rasa surasa kacane/ êndi kawula lan êndi Gusti/ rupane atunggil/ lir duk purwanipun//

Tak berwarna, tak berwujud, namun hanya nikmat terasa dalam penyatuan dengan Tuhan. Rasa bercampur sudah. Mana hamba dan mana Tuhan tak lagi berbeda. Bersatu dalam wujud seperti pada awal mulanya.

3. // kawêrdaya sasmitaning osik/ lêjare tyas Katong/ sakêclapan lir wungu asare/ wusing pêpak gung praboting urib/ tandya purnajati/ pangasthining tuwuh//

Seluruh tanda-tanda yang ada telah dipahami. Hati Sri Baginda menjadi lebih lega. Sekilas ia bagai bangun dari tidur setelah seluruh perabot kehidupandikuasainya. Segera ia mencapai akhir yang sempurna.

4. // pungun-pungun garwanta amêksih/ sumungkêm neng pangkon/ angrêrinding mangringi swarane/ waspanya drês kang sinambat tangis/ tan liwat Dyan Pêkik/ tansah sênggruk-sênggruk//

Sementara, istrinya masih bersembah di pangkuannya. Suaranya bergetar, airmatanya terus berlinangan. Hanya satu nama yang selalu ia panggil di tengah isak tangisnya, tak lain Raden Pekik (tampan) seorang.

5. // rindik-rindik saklangkung mlas asih/ adhuh putraningong/ mênyang ngêndi paranira angger/ têka nglangut atilar kamuktin/ a(23r)tega têmên mring/ tilar rama ibu//

Demikian rintihnya menyayat seraya terisak, “Duhai, anakku. Kemana engkau pergi, nak? Mengapa kau meninggalkan segala kebahagiaan? Sungguh tega dirimu meninggalkan ayah dan ibu”.

6. // apa sira ginawa ing maling/ de murca pandulon/ paran baya tingkah sun nak angger/ tan bêtah pisah lan sira Gusti/ yêkti ngong labuhi/ papa kaswasayun//

“Apakah kau telah dibawa oleh seorang penculik hingga tak tampak dari penglihatan? Apa yang harus kuperbuat, anakku sayang? Aku tak tahan berlama-lama pisah darimu. Dan demi bertemu denganmu aku rela menyandang papa dan derita”.

7. // sun lalipur ing tyas kang wiyadi/ nging mêksa katongton/ salêlewa myang solahbawane/ dene durung nambut ingakrami/ yen tinantun nguni/ lênggana tanpa yun//

“Meski telah kucoba menghibur diri, namun tetap saja masih terbayang-bayang sosok dan lakumu. Kau belum menikah dan jika ditanya dulu, kau selalu mengelak dan tak menginginkannya”.

8. // dhuh Pangeran yen putranta Gusti/ yen nêmahi layon/ ulun bela nglêbu tulangane/ pan dêrma neng ngarcapada Gusti/ baya anêmahi/ pati ngong Pukulun//

“Wahai Tuhan, jika anakku menemui ajal, hamba rela turut mati. Toh, dunia hanyalah sementara, lebih baik hamba mati”.

9. // antenana ing pangarib-arib/ neng swarga sun êmong/ aywa pisah lawan sira angger/ ing labête gêng trisna mring siwi/ kalanggêngan Gusti/ ywa pisah wakingsun//
“Tunggulah aku, Nak. Akan kurawat engkau di surga. Janganlah sampai kita berpisah, nak. Demikian itulah karena besarnya cintaku pada anak, meski sampai ke keabadian ya Tuhan, janganlah sampai aku berpisah dengannya”.

10. // warna-warna sambatireng tangis/ mung Radyan Wiranom/ miwah para maru sakathahe/ prameswari pra samya anangis/ lir bêlah kang bumi/ jro pura gumrumung//

Bermacam-macam hal terucap disela tangisnya, namun pada dasarnya yang diharap hanyalah Raden Sang Perwira Muda. Permaisuri dan para madu menangis hingga bumi bagai terbelah. Seisi istana dipenuhi suara tangis.

11. // riyêm-riyêm buwana esmu gri/ wangkawa kalêson/ uwung-uwung kêmlayung sonare/ samurcane Dyan sêkaring bumi/ udan riwis-riwis/ kadya ngungunngungun//

Dunia tampak remang, lesu dalam kesedihan. Langit redup sinarnya. Semua itu karena hilangnya Raden yang menjadi bunga dunia. Hujan rintik yang turun membuat rasa tercekam heran.

12. // praja samun sêmune prihatin/ sêmêne katongton/ agya melu sungkawa tejane/ kucêm surêm mamanone nagri/ myang godhong sêkaring/ tinon layu-layu//

Negara tampak dilibat prihatin. Pelangi bersorot penuh duka. Negara kuyu dan suram. Daun dan bunga-bunga terlihat layu.

13. // rêb-rêb sirêp giwangkara tuwin/ purnama acêlom/ tara-tara lidhah sudamane/ thathit-thathit lir milu wiyadi/ manuk-manuk muni/ tinon rangu-rangu//

Matahari dan purnama bersinar kelam. Bintang-bintang, kilat, dan petir bagai turut berduka. Burung-burung berkicau penuh rasa ragu.

14. // (24v)saya mangrês risang Adipati/ lêngêr-lêngêr cêlom/ lir jinait Sang Nata ing tyase/ jwala kongas sêmune alindri/ lir sang kaduk riris/ netarja sumuluh//

Sang Adipati kian teriris hatinya. Ia hanya mampu terdiam. Hatinya bagai dijahit. Matanya bersinar redup tanda ia tengah memendam kesedihan.

15. // Sri manggubah sasmitaning osik/ katrang mangusweng wor/ wêcana rum amanis têmbunge/ adhuh mirah Gusti wong akuning/ lah mendêla yayi/ ywa dadawa catur//

Sang Raja sadar akan pertanda yang ada. Ia pun berucap halus, “Duhai kekasihku nan jelita. Tenanglah engkau, dinda. Jangan lagi kau perpanjang pembicaraan ini”.

16. // aja akeh-akeh Nimas Gusti/ kang rinaseng batos/ ningalana Gusti kawulangger/ yen rinasa wuwuh mangranuhi/ pirang bara enjing/ tuk harjane laku//

“Jangan terlalu banyak berpikir yang bukan-bukan, dinda. Lihatlah pada kawulamu yang turut merasa sedih. Suatu saat pasti semua akan beroleh keselamatan”.

17. // jêr putranta Gondakusuma di/ pan lagya kinarseng(o)/ ing Sukmana kinarya wayange/ aneng datan kêna gingsir(-2)/ gingganga pamuji/ amêmurung laku//

“Sebab, putramu Gandakusuma tengah dikehendaki oleh Tuhan untuk melaksanakan rencananya. Yang terpenting, janganlah pernah berhenti memohon”.

18. // aywa bangêt-bangêt walang ati/ den pracaya ingong/ jêr manusa yêkti darma bae/ mung kinarya lantaran neng bumi/ anggêlarkên wiji/ sakehing tumuwuh//

“Jangan terlalu merasa khawatir. Percayalah padaku, bahwa manusia hanyalah perantara bagi terjadinya kehendak Tuhan di atas bumi untuk menebarkan benih segala yang hidup”.

19. // nora kêna dhakuja(?) pribadi/ atêmah kadudon/ pasrahêna mring Sukma jatine/ nora liwat wong tuwa puniki/ mung jurung pamuji/ mrih tuk kang pangestu//

“Tidaklah boleh kita memperturutkan emosi pribadi yang akan menimbulkan perpecahan. Pasrahkan segalanya hanya pada Sang Sejati. Tak lain, orangtua hanyalah berkewajiban mendoakan agar turunlah restu”.

20. // kusuma yu duk myarsa kang dêling/ ing rakesmu wados/ linairan sêbda pingitane/ lam-laming tyas karasa ing ati/ sêmana Dyah Dewi/ sing pangkon lumungsur//

Sang Permaisuri saat mendengar perkataan suaminya merasa berkurang kesedihannya. Terlahirlah apa yang ada dalam hatinya, tentang kesedihan yang dirasa. Sang Dewi pun beranjak dari pangkuan suaminya.

21. // matur alon kusumaning adi/ dhuh Pangeran ingong/ wêcanana Gusti kawulane/ kang wus kadhawuh dhatêng ing dasih/ drêng hamba pinaring/ jinarwa Pukulun//

Berkatalah ia pelan, “Wahai Tuanku, berilah petunjuk pada abdimu yang tengah mendendam rindu. Sesungguhnya aku sangat menginginkan penjelasan dari Paduka”.

22. // angandika risang Adipati/ dhuh dewaning sinom/ putra iku kinarya wranane/ pangwasane êdat kang sipati/ (25r)satitah kapêsthi/ kanyatahanipun//

Berkatalah Sang Adipati, “Duhai dewa makhluk jelita, sesungguhnya anak adalah tirai bagi kekuasaan Zat yang bersifat titah, telah pasti keberadaannya”.

23. // yêkti nunggal panujuning kakalih(+1)/ têmune teningong/ ulun wiji sira napakake/ duk madhahi rasa kang sêjati/ titising pamuji/ atas saking biyung//

“Dan sesungguhnya keduanya menyatu. Penyatuannya adalah ketika aku menurunkan benih atas dirimu, dan kau mewadahi rasa yang sejati. Permohonan yang sejati adalah dari ibu”.

24. // marma dipun dêl ing aurip(-1)/ raose teningong/ nora amung yayi sira dhewe/ trêsneng putra nadyan ulun yayi/ gêng trêsna nglangkungi/ tan kêtareng sêmu//

“Untuk itu percayalah dalam hidupmu, bahwa apa yang kau rasa tidak semata kau rasa sendiri. Aku pun menyayangi anakku, dinda. Tak kalah besarnya dengan rasa sayangmu kepadanya. Hanya saja tak tampak dalam penampilan”.

25. // nanging mangke sawêk anglampahi/ karsane Sukmanon/ putranira yêkti darma bae/ atas saking Yang Kang Murbeng bumi/ yen wis tutug benjing/ putranta reningsun//

“Tetapi saat ini ia tengah menjalani rencana Tuhan. Anakmu itu sesungguhnya hanyalah sekedar lantaran bagi Tuhan Yang Menguasai bumi. Kelak pada waktunya, anakmu, Dinda”.

26. // manggih mulya utamaneng bumi/ sinêmbah gunging wong/ sinêdhahan mêngkurat ki kabeh/ marma ulun tutur-tutur yêkti/ ciptanya kang uwis/ kabeh nalar dudu//

“Ia akan mendapatkan kemuliaan yang utama di dunia. Disembah oleh banyak orang dan diminta untuk berkuasa atas semuanya. Oleh karena itu, aku katakan sungguh-sungguh, sudahilah segala pikiran dan perasaan yang buruk”.

27. // lindhungna mring Sukmana jati(-1)/ jatine angêmong/ mring kawula yen têmên sêdyane/ datan samar sakêrkating dasih/ Allah sipat luwih/ tan ginggang ing pandum//

“Berlindunglah pada Sang Sukma Sejati, yang merawat dengan sesungguhnya pada hamba yang bersungguh hati dalam keinginannya. Tak akan Ia luput melihat keteguhan niat hamba-Nya. Sesungguhnya Allah bersifat Maha Kaya. tak akan berhenti memberi”.

28. // sang Dyah mucang ujunging pangliring/ tumungkul Dyah sinom/ duk kadrêsaning sabda sarine/ sumeh sumrah rumêsêping ati/ nging sinamun lungit/ jro nala angungun/
/
Sang Dewi hanya mampu menunduk saat mendengar sabda (raja). (Ia berusaha untuk dapat) menampilkan wajah yang ceria dan pasrah di dalam hatinya. Tetapi, jauh di dasar kalbunya ia masih merasa takjub.

29. // têmah lêjar pasrah Sukma jati/ ulun mongsa borong/ kang amarna tingkah mring dasihe/ dhuh Pangeran mugi-mugi(-2)/ tinulusna dasih/ mulyaning pangestu//

Akhirnya ia berlapang hati dan berserah pada Sang Sukma Sejati. “Sebagai seorang hamba, aku hanyalah berserah diri. Ya Tuhan, semoga Kau selamatkan hamba-Mu dan mencurahkan restu dan kemuliaan”.

30. // Sri Narendra tandya utusan mring/ Ngargamaya Katong/ duta ma(26v)tur gya mêsat ge-age/ tan kawarna lampahireng margi/ cundhuk duda rêsi/ sakêdhap tinundhung//

Sri Baginda segera mengirim utusan untuk menghadap pada Raja di Ngargamaya. Sang duta pun segera berangkat. Tiada diceritakan bagaimana perjalanannya. Diceritakan ia telah berhasil menghadap Sang Resi.

31. // kang pinundhi sasmitaning osik/ sêdaya wus kamot/ ing supatra wus prapta ngarsane/ wusing katur saniskareng nguni/ duk buka palupi/ sasmita kacakup//

Segala pesan telah dihaturkan. Tiada yang tercecer. Semua disampaikan.

32. // awusana Sri Naradipati/ rum wêcana alon/ yen mangkono payo naking angger/ muja brongta mring sanggar samedi/ anunuwun kang sih/ Yang Sukma kang agung//

Sri Baginda pun bersabda lembut, “Jika demikian marilah dinda, kita berdoa di sanggar pemujaan, memohon belas kasih Tuhan Yang Maha Agung”.

33. // kanthen asta lan rêtnaning puri/ sêmune kalêson/ sangkoyongan aririh tindake/ wusnya dugeng ing sanggar miranti/ rum gandanira mrik/ nras kaswargan pitu//

Berdua Sri Baginda berjalan bergandengan tangan dengan Permaisuri. Mereka tampak muram. Langkah mereka pelan dan limbung. Sementara, sanggar telah siap. Harum semerbak tercium, naik menembus hingga ke tujuh surga.

iraos(+1)/ sira Jaka Têkiyur Sang Rajeng/ sampun dugi têpining jaladri/ Darba Moha tuwin/ ing katiganipun//

Sampai sini dicukupkan dahulu cerita mereka yang tengah bersusah hati. Kini dikisahkan Raja Jaka Tekiyur dan Darba Moha telah sampai di tepi samudra, bertiga (dengan)

35. // Kangjêng Pangran Gondakusuma di/ kang lagya binêndon/ pinusara ing cindhe jlamprange/ ciptanira tan gingsir sanyari/ kang pinancêr siring[/] sasmitaning Luhur//

Pangeran Gandakusuma yang tengah diikat dengan cindhe jlamprang. Ia tak goyah dalam ciptanya. Yang dituju hanyalah memohon petunjuk dari Yang Kuasa.

36. // raosing tyas kadya wong angimpi/ praptanireng ngêndon/ layu-layu awênês tejane/ sumyar-sumyar liringnya alindri/ kongas ujwalaning/ ngudaya sumuluh//

Ia merasa bagai tengah bermimpi. Sinar redup bersorot dari matanya yang tak terbuka penuh. Sementara lautan tampak bercahaya terang.

37. // manis sumeh sarambut ta gigrik/ maruta drês miyos/ kagyat ing tyas karasa nalane/ lam-lam brongta trênyuhing pangeksi/ *mangunguning kapti*/ (27r)*nglangut ing pandulu//

(Sang Pangeran) tetap tenang tak gentar sedikitpun. Tiba-tiba, angin bertiup kencang mengagetkan hatinya. Sesaat pemandangan yang ada di hadapan terasa begitu mengiris kalbu. Termangu-mangu ia dalam kehampaan rasa.

38. // dhasar bagus mimbuha wiyadi/ notyarja mêncorong/ mêlok-mêlok katawang sonare/ giwangkara kêmlayung kang wanci/ tinon jê[t]mikani/ ing pamudya alus//

(Namun demikian), Sang Pangeran tampak demikian tampan. Cahaya yang terpancar darinya demikian benderang dan berkilauan jika dipandang. Matahari senja yang tengah bersinar saat itu tampak demikian indah. Di hati pelan memuji.

39. // nyênyêt sêpi papane miranti/ lênggahnya manglosot/ neng sor wrêksa rêma ngrompyoh godhonge(+1)/ bayu midit-midit/ mangrêsêpi mring sang agung brangti/ kang brongta wilangun//o//

Saat itu demikian sunyi dan senyap. Duduklah ia berselonjor kaki di bawah pohon yang rimbun dengan tumpukan dedaunan. Angin berdesir-desir, menembus kalbu ia yang tengah menyandang lara derita.

PUPUH V
ASMARADANA


1. //o// Ngandika Rahaden Mantri/ dhatêng Sa[ng] Takiyur Raja/ miwah mring Darba Mohane/ paran karsa pêkênira/ têka akarya cidra/ mêrang wong tanpa nganggur/ sumaur Takiyur Jaka//

Berkatalah Raden Mantri kepada Sang Raja Takiyur dan Darba Moha, “Apa sebenarnya mau kalian hingga sampai hati berbuat jahat pada orang yang tak berbuat kesalahan?”. Jawab Jaka Takiyur,

2. // manêntak aja baribin/ dhasar wus manira sêja/ nirnakkên kalilip ingong/ mangêndhat suraning kadang/ nênungkul ing agêsang/ Gondakusuma sumaur/ wong mukir mring tindak tama//

seraya membentak, “Jangan banyak bicara! Ini semua memang telah kurencanakan untuk melenyapkan semua musuhku yang menghalangi kejayaan saudara sendiri, menyusahkan hidup!”, menjawablah Gandakusuma, “Dasar orang mangkir pada tindak yang utama”.

3. // kaya dudu wong linuwih/ abêsta wong lagya nendra/ jamak-jamake wong gêdhe/ sumingkir ngreh kaluputan/ ngudiya kautaman/ gandheng kunca tumpang pupu/ pasrahing Yang Sukmanongsa//

“Layaknya bukan orang yang terhormat. Menculik orang yang tengah tidur. Apa yang umum bagi orang terhormat adalah menghindari kesalahan dan mengupayakan keutamaan, bergandeng kunca bertumpang paha, pasrah pada Tuhan”.

4. // mênang kalah ing ajurit/ yen pinarêng lawan tindak/ amasthi unggul yudane/ ngulur-ulur kang dêrajat/ narik mring kaluhuran/ prapteng têdhak turunipun/ rinêksa dening nugraha//

“Menang dan kalah dalam peperangan jika dibarengi dengan tindakan (yang luhur) pastilah akan unggul. Mengulur derajat dan meninggikan keluhuran sampai kepada anak keturunan senantiasa diliputi keberkahan dan anugerah”.

5. // ora kaya sira iki/ karêm budi kaluputan/ lumuh nganggur kurang gawe/ kaping kaliye (28v)ta sira/ ngaku ratune jagad/ wusana mangrusak kukum/ milara wong tanpa dosa//

“Tidak seperti dirimu, yang tenggelam dalam budi yang rendah. Tidak mau menganggur tapi apa yang kau lakukan layaknya orang yang kurang pekerjaan. Kedua, kau mengaku sebagai raja dunia, namun kau melanggar hukum, menyiksa orang yang tak berdosa”.

6. // Jaka Takiyur nauri/ sugal denira ngandika/ aywa kakehan carewet/ mokal yen wong tanpa dosa/ manggiha siya-siya/ jêr kabeh kang ponang kukum/ wus kawrat adiling praja//

Jaka Takiyur membalas dengan keras, “Jangan banyak mulut kau! Mustahil seseorang tak memiliki dosa (meski sedikit). Semua hanyalah sia-sia belaka karena segala yang bernama hukum telah tercakup dalam pengadilan negara!”.

7. // sumaur Rahadyan Mantri/ heh Takiyur wêcakêna/ kabeh dosa-dosaningong/ sumaur Takiyur Jaka/ sira ingkang dadya dosa/ nguni gawe mlaratingsun/ ibu sori têmah murtat//

Raden Mantri menjawab, “Wahai, Takiyur, jelaskanlah padaku apa dosa-dosaku?!. Jaka Takiyur menjawab, “Dosamu adalah telah membuatku melarat pada waktu yang telah lalu, hingga Ibuku akhirnya keluar”.

8. // wit saking ibumu sori/ kang ngudi wisuneng lampah/ Jêng Pangran rum andikane/ nora têpung lawan sarak/ kukuming dalil lan Kuran/ sumaur Jaka Takiyur/ nadyan mêtu saking sarak//

“Karena ibumulah yang telah melakukan segala kekejian itu”. Sang Pangeran berkata lembut, “Kau benar-benar tidak paham akan syarak, hukum dalil, dan Al-Quran”. Jaka Takiyur menjawab, “Meski melenceng dari syarak,

9. // rehning sun ratu mandhiri/ wênang nyalini sarengat/ nadyan luput buh bênêre/ wus dadi karsa manira/ kapindhone ta sira/ kaya dudu wong linuhur/ kirang eklas ing wardaya//

karena aku adalah seorang raja yang berkuasa, aku berwenang mengubah syariat walaupun salah dan tak peduli akan kebenarannya, ini semua sudah menjadi kemauanku. Kedua, kau juga seperti bukan orang yang terhormat. Tidak ikhlas dalam hatimu”.

10. // yen wong gadhangan linuwih/ tan mingkêt sabarang tindak/ mung nglindhung ing pamasthene/ akeh dadalane pêjah/ tan kêna gumingsira/ jêr sira sampun markungkung/ wus kagêgêm ngastaningwang//

“Jika memang seseorang berharap dikatakan sebagai orang yang terhormat, ia tidak akan pernah merasa gentar, karena ia hanya bersandar pada takdir Tuhan. Sekian banyak cara untuk mati, tak ada satupun yang dapat membuatnya tergetar. Karena kau sudah dalam keadaan terikat di tanganku,

11. // tumungkula ing partiwi/ tumêngaa ing akasa/ nora wurung sira jidhet/ kumênyut Rahadyan Mantya/ duk myarsa pangandika/ sirna pangesthining kayun/ suh sirna manê(29r)hên bronta//

maka tunduklah ke bumi, menengadahlah ke langit, tak urung kau akan terbentur”. Raden Mantri yang mendengar perkataan kakaknya merasa luluh hatinya dirundung sedih.
12. // mangunggut-ungguting galih/ ketang kabyataning trêsna/ mring kadang yayah renane/ kawangwang direng asmaya (asmara?)/ têrnyuh ing tyas kapirangu/ sêkal[a] mijil kang waspa(-1)//

Hatinya merasa teriris karena kasihnya yang begitu dalam pada saudara dan ayah bundanya. Terlibat ia dalam angan penuh cinta. Duka begitu dalam dirasakannya hingga meneteslah air matanya.

13. // ngêsêb panon kunca kering/ sumuluh ujwala raras/ sêmana Radyan sambate/ dhuh Pangeran ibu rama/ Pukulun amit pêjah/ anglampahi lara lampus/ akantuna awibawa//

Dengan ujung kainnya, disekanya air matanya. Tampak cahaya berkilauan di wajahnya. Raden Mantri mengeluh, “Duhai, Tuhan, Ibu, Ayah, hamba mohon pamit untuk menjalani segala lara hingga sampai ajalku. Semoga kewibawaan selalu menyertai kalian”.

14. // sugênga maharjeng bumi/ aywa na ingkang rubeda/ manggiha suka wiryane/ luhura Karaton ingkang/ sanujiyaning barang/ rinêksaa mring Yang Agung/ den lênggana ing paminta//

“Selamatlah selama hidup dan terhindarlah dari segala kesusahan. Semoga selalu bahagia, luhurlah kerajaan dan seluruh isinya dalam lindungan Tuhan, dan terkabullah segala permohonan”.

15. // kawula amit ngêmasi/ nauring dosane rena/ saking Takiyur kajênge/ jêr mobah mosiking kwula/ amung kinarya prana/ atas sing Yang Sukma Luhur/ ing pamasthen tan suminggah//

“Hamba pamit menyongsong ajal demi menebus dosa hamba pada ibunda dari Takiyur. Sesungguhnya segala tindak manusia hanyalah prana dari Sang Sukma Luhur (Tuhan), sekali pun tiada mampu seorang makhluk mengelakkan takdir-Nya”.

16. // miwah ta yayi Surati/ sira ywa agênge kanta/ ora bêcik pinanggihe/ karya bingung wong atuwa/ cinêla dening Sukma/ jinurunga ing pangestu/ antuka kang puja montra//

“Untukmu dinda Surati, janganlah kau memelihara sifat yang kurang baik. Sesungguhnya yang demikian itu akan berakibat buruk, dan lagi juga akan membuat bingung orangtua, serta dicela oleh Tuhan. Aku selalu mendoakanmu dengan segala doa dan puja terbaik”.

17. // awite sira dumadi/ gumlar wujud Nur Mahamad/ saking bapa pinangkane/ kumpule sakehing rasa/ saking kodrating Sugma/ marma yayi den mituhu/ barang pratikêling tapa//

“Asal muasalmu adalah dari Nur Muhammad dengan ayah sebagai perantaranya. Bersatunya segala rasa adalah dari kodrat Tuhan. Oleh karena itu dinda, percayalah pada segala bentuk olah tapa”.

18. // saya kagagasing kapti/ ngêsêb panoning kunca(-1)/ murcita maya ciptane/ Darba Moha gêglêg mulat/ ing sang akarya rimang/ kurang thithi(30v)k kêdal kang luh/ tambuh wêlasing wardaya//

Semakin lama ia berpikir membuatnya terus mengusapkan matanya dengan ujung kain. Angannya demikian lesu. Darba Moha hanya mampu berdiam melihat pada ia yang membuat dirinya iba. Hanya kurang sedikit lagi, maka meneteslah airmatanya, bertambahlah rasa ibanya.

19. // nanging Sang Takiyur Aji/ sangsaya wuwuh dukane/ akras denira ngandika/ lir dudu wong utama/ wêdi mati wong dêdrohun(?)/ tan sêmbada ingkang warna//
Namun Sang Raja Takiyur malah bertambah murka. Dengan keras ia berkata, “Kau sudah seperti bukan orang yang utama. Kau begitu takut mati. Sungguh tak sepadan dengan tampilanmu!”

20. // anangis kadya pawestri/ asêsambat kang kinarya/ yayah rena myang kadange/ yogya pasrah ing Pangeran/ Allah asipat rahmat/ adil pamintaning makluk/ yen sêmbada lawan tindak//

“Menangis hingga seperti perempuan, merintih memanggil ayah, ibu, dan saudaranya! Sebaiknya kau berserah pada Allah yang bersifat penyayang dan adil permohonan makhluk-Nya hanya jika ia menyeimbangkan dengan tindakannya”.

21. // tindak kang utameng puji/ puji minta kawêlasan/ gêlare satriya kere/ mêmurung sihing Pangeran/ patine kasamaran/ witing wal ing reh panggunggung/ cinêla dening Sukmana//

“Tak lain adalah tindakan menyampaikan permohonan yang utama yaitu memohon belas kasih. Gelarnya saja sudah ksatria rendah, mengurungkan kasih Tuhan. Matinya tak jelas, lepaslah ia dari segala pujian. Dicela oleh Tuhan”.

22. // tumungkul Rahadyan Mantri/ cêngêng ngênglêng ing panyipta/ mangrês sirna pangesthine/ reh binabar sêbda prana/ wusana pasrah jiwa/ nrima pamintaning ulun/ manungsa wignya punapa//

Raden Mantri hanya mampu menunduk. Pikirannya masih terus dilibat oleh keheranan. Hilanglah semangatnya mendengarkan segala sabda yang dikatakan padanya. Akhirnya ia hanya mampu berpasrah jiwa. Berserah pada Tuhan. Apalah daya seorang manusia,

23. // anglalar sulanging gaib/ panjang cêndheke kang yuswa/ yêkti tan antuk sêmados/ baya wus karsaning Sukma/ kadang kinarya marga/ layar dhatêng jaman luhur/ mulih langgêng tanpa krana//

dalam menyingkap segala yang gaib. Sesungguhnya, panjang pendeknya usia tak dapat dipastikan. Semuanya merupakan kuasa Tuhan. Saudara hanyalah sebagai jalan dalam berlayar menuju ke zaman luhur, berpulang pada keabadian yang tak berkesudahan.

24. // kranane jumênêng urip/ kêng urip tan inguripan/ wusana arum dêlinge/ heh Takiyur sira ingkang/ yogya manguntapêna/ nanging ana pamintengsun/ lêbura dosa manira//

Hidup abadi. Hidup tanpa dihidupi. Akhirnya berkatalah ia lembut, “Wahai, Takiyur, baik-baiklah engkau mengantarkan aku. Tapi, ada satu permintaanku, dengan ini maka leburlah dosaku,

25. // ing awal tumêkeng akir/ dadyaa tapa manira/ sajroning sikratilmaot/ ywa manggih rubedeng warna/ (31r)tuwin ibu myang rama/ sampurnaa dosanipun/ kabeh ulun kang anongga//

dari awal hingga akhir. Semoga ini menjadi tapaku dalam menapaki sakaratulmaut, agar tiada bertemu halangan, demikian pula dengan Ibu dan Ayah, leburlah sempurna dosanya. Semua aku yang akan menanggung”.

26. // Jaka Takiyur nabda ris/ luwih bênêr wuwusira/ santosa ing papangrehe/ yen kinarsaning Pangeran/ urip pan ora bakal/ kabeh kagungan Yang Agung/ pasrah ing Yang Sukmanongsa//

Jaka Takiyur bersabda pelan, “Benar sekali apa yang kau katakan. Baik sekali permintaanmu. Jika Tuhan telah menghendaki hidup, tak mungkin lagi untuk mengelak, karena semua merupakan milik Tuhan Yang Maha Agung. Pasrahlah pada Tuhan,

27. // jroning pati tur patitis/ titis marang kawêkasan/ heh Ki Raka dipun age/ ulun kêdah wruhing tondha/ têmêne patenira/ paran sampurnaning lampus/ yen tuhu ing tyas raharja//

dalam menghadapi kematian hingga dapat bermuara sampai pada akhir. Wahai kanda cepatlah, aku harus mengetahui tanda untuk mematikanmu, bagaimana agar kematianmu menjadi sempurna jika benar niatmu”.

28. // sumaur Rahadyan Mantri/ karsanta luwih prayoga/ nanging wruha sawêkase/ ing paminta nora bakal/ kwula pinongka sarah/ alune Yang Sukma Luhur/ manut saliring Yang taya//

Raden Mantri menjawab, “Maksudmu sungguh baik. Namun, ketahuilah dalam pintaku, hamba hanyalah sebagai kapal, sedang gelombangnya adalah Sang Sukma Luhur, semua turut pada kehendak Tuhan,

29. // titahe dêrma nglampahi/ Takiyur Jaka manêntak/ banyak sato pamuwuse/ nguni lêginya kalintang/ wusana wuri mêntah/ kaya dudu wong linuhung/ nyingkiri tindak utama//

hamba hanya sekedar menjalani. Jaka Takiyur membentak, “Dasar binatang! Kata-katamu begitu manis di awal, akhirnya mentah di belakang. Kau sudah seperti bukan orang yang luhur! Menghindar dari tindak yang utama”.

30. // têka sumendhe Sukmadi/ apan ujar kakeran(-1)/ wawrat timbang neng dheweke/ sarta kang utameng sabda/ yen wus kinêcapêna/ sayê[k]tine dipun ulu/ den lêpeha siya-siya//

“Tadinya kau pasrah pada Tuhan, tapi kemudian merasa berat atas dirimu. Dan lagi, keutamaan sebuah perkataan adalah sekali ia diucapkan maka ia harus ditelan, karena akan sia-sia jika dikeluarkan lagi”.

31. // têtêp satriya linuwih/ nora ginggang ing wacana/ kinasihan ing (32v)Yang Manon/ yen kurang eklase manah/ tan wurung manggih sasar/ amriyayi patenipun/ kliru tekat manjing setan//

“Satria sejati haruslah konsisten. Tiada pernah mendua dalam berkata. Demikian itulah yang akan dikasihi oleh Tuhan. Jika hatimu kurang ikhlas, tak urung kau akan tersesat. Tekad keliru malah akan menjadi setan”.

32. // agêglêg Rahadyan Mantri/ duk sinawur tindak prana/ manis sumilak pasmone/ nir cipta ing tyas manrima/ panggah mangruming sabda/ aywa sumêlang ing kalbu/ dennya mring harjeng palastra//

Raden Mantri tertegun saat mendengarkan perkataan itu. Wajahnya bersinar terlihat sangat manis. Ciptanya telah bersih, hatinya telah menerima. Keluarlah kata-katanya demikian lembut, “Janganlah hatimu merasa khawatir, untuk mencapai kematian (yang kau inginkan)”.

33. // nanging kêdahana yayi/ kêrana dêdalanira/ pratondha bêdhah kulite/ tamakêna direng jaja/ sarya ngungalkên sagra (sigra?)/ wus sirna rasa wor mamruh/ ing wujude kang misesa//

“Namun ada yang harus kau lakukan sebagai jalan menuju (kematianku). (Carilah) tanda kulitku yang sobek. Tusukkan ke dada”. Segera ia menarik (senjatanya?) sirnalah segala rasa bercampur dalam wujud Yang Kuasa.

34. // pasah paekaning Aji/ Takiyur Jaka t[r]angginas/ Dyan manarik curigane/ anggosopok kakêtêgnya/ Radyan sampun aniba/ tatas walikatnya putus/ rah muncar sampun pralaya//

Mempan segala kejahatan Sang Raja Jaka Takiyur. Dengan cekatan, ia menarik kerisnya sambil napasnya memburu. Raden (Gandakusuma) ambruk. Tusukan yang ia terima tembus hingga belikatnya putus. Darah memancar. Ia pun mati.

35. // lêstantun gumuling siti/ kunarpa agilang-gilang/ Jaka Takiyur wuwuse/ baya dudu wong utama/ dene mêdal rah jingga/ tandya mêdal ponang marus/ pêthak gandanira kongas//

Tergeletaklah ia di tanah. Jenazahnya tampak bersinar. Jaka Takiyur berkata, “Macam bukan orang yang utama saja. Mengapa darah yang keluar berwarna merah?”. Seketika darah yang keluar berubah warna menjadi putih dan berbau harum semerbak.

36. // saklangkung ebating galih/ Sang Nata mulat ing kaka/ sigra ginulingkên age/ kunarpa direng samodra/ lêgeng tyas Sri Narendra/ Darba Moha lan Sang Prabu/ gya kondur mring Jong Diraja//

(Melihat kejadian itu) Sang Raja takjub dalam hatinya memandang pada kakanda. Jenazahnya pun segera digulingkan ke samudra. Seketika legalah hati Sang Raja. Darba Moha dan Sang Prabu pun segera kembali ke negara Jong Diraja.

37. // kocapa kang nugmeng lalis/ kombak-kumbul ing samodra/ asru dumilah toyane/ kasrangan direng kunarpa/ sênêne kang ujwala/ siniram budya rumarum/pinayu(33r)ngan mega pêthak//

Alkisah ia yang tengah mati, terapung-apung dipermainkan ombak di samudra. Airnya bersinar begitu terang karena pengaruh jenazah yang ada di sana memancarkan cahaya. Jenazah (Gandakusuma) disirami dan dipayungi oleh awan putih.

38. // tan montra-montra ngêmasi/ sumunu katuting ombak/ mêlas asih saparane/ sonare cahya lir kilat/ tara manglela sumyak/ tumawang condra manglayung/kasawur tranggana lumrang//

Sama sekali tak terlihat mati. Terapung mengikuti debur ombak. Hanya rasa prihatin yang dirasakan (jika melihatnya). Sinar yang memancar darinya bagai kilat yang mengoyak. Rembulan bersinar suram ditingkahi bintang-bintang.

39. // saking mandrawa nêlahi/ dumling wimbuh kapurnaman/ gumilang-gilang citrane/ linut jaladara rimang/ surêm mamanoning rat/ rêp-rêp sirêp kadya rungrum/ ing sang kunarpa taruna//

Dari kejauhan tampak bercahaya, berkilauan bagai tersorot purnama. Sosoknya tampak benderang, memperturutkan kuasa samudra. Alam bagai kehilangan sinarnya. Redup remang bak tengah dirundung duka atas jenazah sang pemuda.

40. // mangkara lidhah sru kingkin/ mangungun wênêsing teja/ trênyuh yayang kusikane/ saput wor direng kasmaya/ lir wong lumrang udan/ limuding tyas kapyarjeng kung/ tambuh rasaning wêrdaya//

Kilat bersinar tajam seolah menanggung kesedihan yang dalam. Matahari pucat sinarnya, seakan trenyuh melihat kulitnya yang penuh luka, rata bagai terkena hujan. (Keadaan itu) membuat hati kian terkungkung duka. Entah bagaimana rasanya hati.

41. // tuhu yen satriya luwih/ rinênggeng asmara bronta/ pitung bumi nrus gandane/ sestu sêkaring padengrat/ cahya mulyaning jagad/ lir sucipta tara limut/ nurengrat kumala erjan//

Ia-lah sebenar-benarnya satria sejati yang dilingkupi cinta kasih. Semerbak harumnya tercium hingga ketujuh bumi. Ia-lah bunga di kaki dunia yang sejati, cahaya kemuliaan alam,

42. // têdhake wiku sêmadi/ tuhu yen rêmbêsing tara/ sêmana dadi tapane/ dadya akarya pêrbawa/ prapta ponang gra-gara/ samodra anglir kinêbur/ pêtêng dhêdhêt alimunan//

Keturunan pendeta yang paham dalam berolah semedi merasuk dalam dirinya dan menjadi tapanya (ibadahnya). Menjadikannya berwibawa dan mendatangkan huru-hara. Samudra bagai dilebur, gelap gulita, dan kilat menyambar.

43. // bumi prakêmpa lir gonjing/ gurnita manggrah ruhara/ gêlap barêng pangampare/ goyang sukuning prabata/ pêdhut manampuk kisma/ udan adrês angin lesus/ jagad lir pendah kiyamat//

Bumi bergetar hebat. Petir memancing huru-hara, sambar-menyambar bersahutan. Kaki gunung bergoncang. Kabut menyaput bumi. Hujan deras ditingkahi angin topan. Alam bagai kiamat.

44. // kunêng kang nêngahi lalis/ gênti ingkang winursita/ nagari Cina kinaot/ ratu a(34v)gung mencolingrat/ prawira wuyu ing prang/ rênggeng tyas sinêkar pocung/ ginubah tanduk ukara//o//

Demikianlah yang tengah mati. Kini diceritakan Negara Cina yang tersohor yang dipimpin oleh seorang raja besar yang unggul di dunia, perwira di medan perang. Segala keindahan rasa hati dituangkan di dalam tembang Pocung dalam untaian kalimat.

PUPUH VI
PUCUNG


1. //o// Kawarnaa nênggih ta ingkang winuwus/ apan ta prabata/ kocap ing Cina nagari/ nagri agung loh jinawi prajanira//

Selanjutnya, diceritakan mengenai Negeri Cina. Sebuah negara besar yang sangat subur.

2. // pasir wukir kanan keringira gunung/ murah sandhang boga/ yata ingkang madêg aji/ jujuluke Sang Aprabu Sartikpolan//

Perbukitan dan pegunungan mengelilingi di kanan dan kiri. Murah sandang dan pangan. Rajanya bernama Sang Prabu Sartikpolan.

3. // apranyata Sang Nata adarbe sunu/ wanodya yu endah/ paparab Karsinah Dewi/ sakêlangkung ingêla-êla sudarma//

Sang raja memiliki seorang anak perempuan yang cantik jelita bernama Dewi Karsinah. Ia demikian disayang oleh ayahandanya.

4. // yen cinondra warnane sang rêtnaningrum/ yêkti kurang condra/ luwih warna sang lir Ratih/ pinangkara sang rêtna punjul sêsama//

Jika dilukiskan sosok sang gadis jelita, maka kuranglah kata yang ada untuk melukiskan sosoknya yang bagai Dewi Ratih, mengungguli sesamanya.

5. // galak ulat gandhang lantip pasmonipun/ jaite kang netra/ rêspati larase lindri/ lagya mêmpêng birahi tur cumêngkrama//

Matanya bersorot tajam menyiratkan ketegasan dan kecerdasannya. Garis matanya tampak manis dan padu dengan ukurannya yang kecil. Saat itu ia tengah menginjak masa remaja dan mulai menaruh rasa pada lawan jenis.

6. // sêkar banjar gumêbyar pan esmu baluh/ prak atine kongas/ angêdusi kang mamanis/ ruming gonda lir mêcat yuswaning priya//

Bak bunga yang berjajar demikian memikat hati, memandikan segala yang manis didirinya. Harumnya semerbak mematikan para pria.

7. // pamulune lumêr lir pendah baludru/ muyêk tiningalan/ kuninge kuning nêlahi/ tur binlongsong sutra ngangrang potong jongga//

Wajahnya halus bak beludru, sangat sedap untuk dipandang. Warna kuning kulinya kian membuatnya bercahaya dibalut sutra tenun hingga leher,

8. // wor kusika sumorot mariyu-riyu/ kinakêtep sumyar/ gilar-gilar amimbuhi/ mêlok-mêlok wêdana kadya purrnama//

yang terpadu sempurna dengan kulitnya hingga tampak bercahaya gemerlap. Hiasan emas-emasan yang ada pun kian menambah kecemerlangannya. Wajahnya bagai bulan purnama.

9. // bêsus olah marang kawiragan putu(35r)s/ nuju lalamatan/ marusuh lir golek gadhing/ sayêktira manram misaya tiyanya(?)//

Ia demikian pandai membawakan diri. Sangat terampil dalam merias wajah, bedaknya yang tipis-tipis membuatnya bagai boneka dari gading.

10. // waja pêthak kongas wor sêngkang sumawur/ panunggul ernawa/ pinêndham lathi sapêlik/ gêbyar-gêbyar lir lintang ngalih panggonan//
Giginya demikian putih bersih berpadu dengan sebutir anting bermata batu permata yang dikenakannya di lidah. Berkilauan bagai bintang berpindah.

11. // gêlangira kinancing markata gumyur/ sinungsun bang-kêmbang/ cinitreng rêtna taluki/ manisira ngêbêki nagari Cina//

Gelangnya bertatahkan zamrud yang berkilau, bersusun membentuk bunga-bunga dalam motif bunga taluki. Keindahannya seakan memenuhi Negeri Cina.

12. // pamucange sadina ambal ping pitu/ suprandene nora/ ngintip wimbuh parak ati/ dhasar gandês aluwês dhemês tênaga//

Sehari tujuh kali orang ingin menikmati kecantikannya. Meski telah menahan diri untuk tak mengintip, tetap saja ketertarikan hati makin menjadi. Ia memang seorang putri yang tindak-tanduknya luwes memikat hati.

13. // sang rêtna yu pantês dadya panjang kidung/ nêgara ing Cina/ tan ana mesba(?) ngempêri/ kuningira mêncêning mendah kananya//

Sang putri nan ayu sangatlah patut diabadikan dalam pelukisan yang panjang. Tiada seorang pun di negara Cina yang mampu menandingi keindahannya. Kuning kulitnya bersinar indah tiada tara.

14. // sudibyengrat tur pawira ing apupuh/ sagung kirdhaningrat/ tan kewran masayeng dasih/ mangun harja mangêrjakên ing pradata//

Ia tersohor karena keberanian dan keperwiraannya di medan laga. Tak pernah gentar dalam menghadapi lawan. Ia pun mampu menciptakan kesejahteraan karena keahliannya di bidang hukum.

15. // marmanirasang rêtna Karsinah langkung/ ingugung sudarma/ sakarsa-karsa pan dadi/ reh gungira pêrbawa punjul sêsama//

Karena segala kepandaiannya itu, Karsinah sangat dikasihi oleh ayahnya. Apa yang menjadi keinginannya selalu dituruti. Wibawa sang putri mengungguli sesamanya.

16. // bisa napak gagana sang rêtnaningrum/ kapindhone iya/ darbe pusaka sinêkti/ warna sutra kêmanden luput ing wisa//

Sang putri juga mampu terbang, dan kedua, ia memiliki sebuah pusaka yang sangat sakti berwujud kain sutra yang khasiatnya mampu menawarkan segala bisa (racun).

17. // nanging mangke sang rêtna badhe arsa wruh/ tlatah nungsa Jawa/ sêmbada apan winarni/ sang dyah rara arsa marêg ing sudarma//

Dikisahkan, suatu saat sang putri ingin melihat Tanah Jawa. Terdorong oleh kemauannya yang kuat, ia pun menghadap sang ayah.

18. // tindakira sang rêtna lir pendah daru/ tumurun ing endra/ buwana cahya pan kadi/ layu-layu lir wulan katubing mega//

Perjalanan sang putri (menghadap ayahnya) bagai sinar terang yang turun ke dunia. Segenap cahaya yang ada pun terlihat suram (tak mampu menandingi sinar sang putri) bagai bulan tertutup awan.

19. // prapteng ngarsa turnya lon sang rêtnaningrum/ nuwun kalilana/ sangêt hamba anglangkungi/ (36v)badhe priksa tatanan nagara Jawa//

Tiba di hadapan sang ayah, berkatalah sang putri dengan lembut, “Izinkanlah hamba, hamba ingin sekali melihat tatanan yang berlaku di Negara Jawa”.

20. // sakêlangkung emêng ing tyas Sang Aprabu/ aris angandika/ bok aja rara Ni Dewi/ pangrasengsun sathithik pakaryanira//

Sang Prabu merasa sangat khawatir dalam hatinya. Ia pun menjawab, “Duhai, Ni Dewi, jangan. Kurasa sedikit sekali yang akan kau temukan (di sana).

21. // kene bae apa kurang sira dulu/ paran karsanira/ ing mêngko ingsun têkani/ apa jaluk rurupan kang adi pelag//

Apakah kurang yang bisa kau lihat di sini? Coba katakan saja apa maumu, nanti akan kuturuti. Apakah kau meminta sesuatu yang berwujud sangat indah?”.

22. // sang dyah rara asura mêksa kêlangkung/ rama sêjatinya/ yen ulun dipun palangi/ sukalila ulun pêjahana(-2)//

Namun sang putri tak kunjung surut kemauannya. (Ia berkata) “Duhai Ayah, jika kemauanku ini kau halangi, lebih baik bunuhlah saja aku, aku rela”.

23. // Sri ing Cina miyarsa turireng sunu/ ketang wlas ing putra/ manêbda luhira mijil/ adhuh rara bangêt têmên karsanira//

Raja Cina yang mendengar perkataan putrinya menjadi jatuh iba. Berkatalah ia seraya menitikkan airmata, “Duhai putriku, begitu kuat keinginanmu.

24. // ya wis rara yen sira kadrêng kalangkung/ amung wêkasingwang/ besuk sira yen wis uning/ age sira dhenok enggal akundura//

Baiklah putriku, jika itu telah menjadi tekadmu. Hanya saja aku berpesan padamu, kelak jika sudah terpuaskan keinginanmu, segeralah kembali pulang, nak.

25. // lawan sapa kang sira ajak wong ayu/ gya matur dyah rêtna/ ing rama Sri Narapati/ inggih rama ingkang dados lajêng kula//

Dan siapakah yang akan kau ajak untuk menyertai perjalananmu, putriku?”. Sang putri pun menjawab, “Ayah, yang menjadi keinginanku,

26. // ingsun datan bêkta kanthi rama Prabu/ rehning arsa mêdal/ ing jumantara pribadi/ lamun bêkta kanthi wadya têmahira//

aku tak mau mengajak kawan, Ayahanda Prabu. Sebab, aku ingin terbang sendiri. Jika aku membawa serta prajurit,

27. // hamba dugi karya rubêda ing dêlanggung(+1)/ yata Sri i[ng] Cina/ duk myarsa aturing siwi/ engêt ing tyas lawan dibyaning kang putra//

nantinya hanya akan merepotkan di perjalanan”. Mendengar jawaban putrinya, Raja Cina teringat akan kesaktian sang putri.

28. // Sri Narendra aris angandika arum/ ya sun turut sira/ karsanta ing wêkas mami/ den prayitna wong ngambah ing amancanagra(+1)//

Sri Baginda pun berkata pelan, “Baiklah, kululuskan permintaanmu. Pesanku, berhati-hatilah di negeri asing.

29. // aywa ngandêlakên prawira ngapupuh/ nêgara ing Jawa/ nora kurang guna sêkti/ sêkti iku mêksih (37r)kandhap lawan nalar//

Janganlah kau mengandalkan keperwiraanmu berperang. Negara Jawa tak kekurangan dengan orang-orang yang memiliki kepandaian dan kesaktian. Dan sesungguhnya, kesaktian itu lebih rendah nilainya dibandingkan nalar.

30. // nalar ingkang utama marang pamutus/ rangkêpana lawan/ kasuselaning akrami/ bongsa krama êmpane sêdhêp ing sabda//

Nalar yang baik dalam memutuskan sesuatu, padukanlah dengan tata susila yang baik. Bangsa yang menjunjung tinggi tata krama hanya bisa dihadapi dengan kata-kata yang baik.

31. // jêr manungsa kabeh padha mrih rahayu/ lah anggonên nyawa/ pitutur ingsun abêcik/ kapindhone ingêta yen seje bongsa//

Karena sesungguhnya semua orang menginginkan keselamatan. Laksanakanlah nasehatku ini dengan baik, dan ingatlah bahwa kau berasal dari bangsa yang berbeda.

32. // kawruhana tindak-tanduking pasêmun/ ywa sêpi ing driya/ prayitnanên ulat liring/ jêr wong Jawa watake arang prêsaja//

Waspadalah pada maksud-maksud yang terselubung. Janganlah kau kehilangan kesiagaan. Hati-hatilah pada segala gerak-gerik karena orang Jawa jarang yang jujur.

33. // sobat kamrat sinangkan ing budi hayu/ rinakêt ing krama/ dhepe-dhepe mangarahi/ ngarah jiwa mrih goyange kang subronta//

Awalnya kau menyangka ia berniat baik padamu dengan segala kehalusan tutur katanya. Padahal ia mendekatimu dengan maksud mengincar kelengahanmu.

34. // wus duk ayan wong Jawa pambêganipun/ kabeh sipat lanang/ aja pêcak sira nini/ nadyan tuwa yen onyah pininta kara//

Sudah menjadi rahasia umum bagaimana kelakuan orang Jawa itu. Dan, janganlah kau goyah pada semua sifat pria. Meski ia sudah tua, jika kau kurang waspada bisa mendatangkan malapetaka.”.

35. // sang rêtna yu Karsinah sigra umatur/ rama akantuna/ kawula mangkat sêmangkin/ sah dyah rara sumungkê[m] manugmeng pada//

Putri Karsinah segera berkata, “Selamat tinggal, Ayah. Hamba berangkat sekarang.”. Sang putri menyembah kaki ayahnya.

36. // gya pinêngkul-pêngkul ing rama Sang Prabu/ adhuh putraningwang/ aywa lawas-lawas nini/ yen wis wêruh age sira akundura//

Ia pun segera dipeluk oleh ayahnya Sri Baginda. “Wahai putriku, janganlah kau berlama-lama dalam perjalananmu. Jika kau sudah puas dengan apa yang ingin kau lihat, segeralah kau pulang.”.

37. // sigra lengser sing ngabyantaraning Prabu/ wus ngrasuk busana/ tandya mêsat ing wiyati/ kawarnaa kang tinilar angumbara//

Sang putri segera mengundurkan diri dari hadapan Sang Prabu. Setelah mengenakan busananya, ia pun segera melesat terbang ke angkasa. Syahdan dikisahkanlah yang ditinggal pergi mengembara.

38. // tansah asru wangunira Sang Aprabu/ nadya[n] mrêbêng waspa/ sigra Sang Nata pan aglis/ asêmbayang sojah soring Tu Pik Kongnya//

Sang Prabu hanya mampu termangu-mangu. Meski airmatanya terus saja menggenang (di matanya), Sri Baginda segera melakukan sembahyang sojah di bawah Tu Pik Kong.

39. // kunêng ingkang sawêk sungkawa ing kalbu/ warnanên ta ingkang/ (38v)ngumbara Karsinah Dewi/ pan wus lêpas samana ing lampahira//

Demikianlah yang tengah berduka hatinya. Alkisah, Dewi Karsinah yang tengah mengembara telah pergi sangat jauh.

40. // wus angancik têpis wiringe nagri gung/ aneng madya tawang/ amiling-miling ngidêri/ sampun lêpas lampah rêtna Karsinah(-1)//

Ia telah sampai di tapal batas negara. Di tengah-tengah angkasa luas ia berputar-putar sambil melihat-lihat. Perjalanannya semakin jauh.

41. // apantara anênggih sang rêtnaningrum/ mirêng kang suwara/ gumludhug jumêgur mlingi/ sang kusuma sangêt kagyatireng driya//

Tiba-tiba ia mendengar suara gemuruh yang membuatnya sangat terkejut.

42. // ciptanira ing galih sang rêtnaningrum/ iki ana apa/ suwara sarta lan angin/ suwe-suwe mêndhung pêtênge kaliwat//

Dalam hati ia berkata, “Ada apakah gerangan? Tiba-tiba ada suara dan angin. Lama-lama awan mendung menjadi demikian gelap.

43. // kaya priye durung tutug lakoningsun/ katulak ampuhan/ yata wau sang dyah Dewi/ pan katingal kang tirtamaya sumilak//

Bagaimanakah ini? Padahal belum puas aku melakukan perjalanan.”. Tiba-tiba terlihatlah olehnya samudra bercahaya terang.

44. // kae apa sumorot ingkang kadulu/ ingsun nora duga/ kabeh apêtêng kêpati/ mung sathithik ingkang padhange kaliwat//

(dalam hati ia berkata) “Apakah itu di sana yang terlihat bersinar? Tak kuduga, semua tampak demikian gelap, hanya sedikit itu di sana yang sangat terang”.

45. // mara coba sun paranane satuhu/ yata sang dyah rara/ duk priksa kang nukmeng lalis/ jroning driya sumêdhot ketang wlasira//

“Coba kudekati”. Saat sang putri melihat bahwa di sana ada seseorang yang mati, hatinya segera merasa sedih karena iba.

46. // nulya age sang rêtna sigra aniyup/ sangsaya kusuma/ jro driya langkung gêng brangti/ ingkang sawêg anênggih nukmeng pralaya//

Sang putri pun segera terbang mendekatinya. (Setelah melihat dari dekat) hatinya menjadi kian bertambah iba pada jenazah yang dilihatnya.

47. // pan mangkana ciptane sang rêtnaningrum/ ki mayit mamêlas/ cobak ngong usadananing/ baya-baya yen bisa mulya prayoga//

Dalam hatinya ia berkata, “Kasihan sekali jenazah laki-laki ini. Coba akan kuobati, siapa tahu bisa kembali hidup seperti sediakala.

48. // baya (39r)iki kang karya glêgêring gunung/ katara kang cahya/ gumilang saya nêlahi/ lah ta sapa jalma iki aranira//

Sepertinya ialah yang telah membuat gunung bersuara gemuruh. Terlihat dari cahayanya yang bersorot kian benderang. Siapakah gerangan nama orang ini?

49. // karo sapa tan wêlas marang wong bagus/ la[h] payo ki bathang/ mêsakketêmên wong sigit/ sigra sang dyah risang kunarpa cinandhak//

Dan, siapakah yang telah demikian tega pada seseorang setampan dirimu? Marilah, kasihan sekali dirimu wahai pemuda rupawan”. Sang putri segera mengangkat tubuh si mati.

50. // gya ingêntas kunarpa tandya pinangku/ sang dyah pan tumingal/ ngandika sang rêtna Dewi/ kaki mayit dene tatu jajanira//

Sang jenazah segera diangkat dari air dan dipangku. Sambil melihat jenazah itu, berkatalah sang dewi, “Dada jenazah ini terluka”.

51. // sigra sang dyah amundhut wasiyatipun/ paringnya kang eyang/ tuhu takdiringYwang Widi/ wus pinundhut nênggih saking ukêlira//

Segera sang putri mengambil pusaka wasiatnya yang diberikan oleh kakeknya. Memang sudah menjadi suratan Tuhan, pusaka itu pun diambil dari sanggulnya.

52. // sang dyah rêtna engêt wêlinge rumuhun/ kang eyang bagawan/ yen arsa angusadani/ kinen mawi tirta ingkang aprayoga//

Sang putri teringat pada pesan sang kakek pendeta, jika ingin mengobati, gunakanlah air yang baik.

53. // sigra sang dyah anênggih ngandika arum/ wus ta kaki bathang/ iya ta kariya dhingin/ mung sadhela ingsun arsa angambil toya(+1)//

Segera sang putri berkata lembut pada si mati, “Sudahlah, tinggalah di sini dahulu. Hanya sebentar saja, aku ingin mengambil air”.

54. // tandya wau risang kunarpa jinunjung/ sinelehkên sigra/ sang rêtna mêsat wiyati/ anggêgana ngulati tirta kang mulya//

Segera si mati diletakkan dan sang putri pun segera melesat mencati air yang mulia (baik).

55. // sang kusuma mangkana sajroning kalbu/ dhuh kapriye uga/ duk ingsun aneng gagisik/ nora nana ampuhan padhang kewala//

Sang putri berkata dalam hatinya, “Aduh, bagaimanakah ini? Saat aku berada di pinggir pantai, keadaan tampak terang dan tiada mendung,

56. // dene iki pêtêng anggraning gumludhug/ dhasare ki bathang/ wong bagus têrus sayêkti/ wus pralaya prandene gung kang nugraha//

mengapa di sini demikian gelap dan di pucuk gunung bersuara gemuruh? Dasar si mati ini, betul-betul tampan. Sudah mati namun anugerahnya demikian besar”.

57. // kunêng ingkang lampahe sang rêtnaningrum/ gênti winursita/ (40v)Baruna lan Rêkathadi/ Yang Baruna ratune mina samodra//

Kita tinggalkan sang putri yang tengah melakukan perjalanan. Kini dikisahkan tentang Baruna dan Rekathadi. Hyang Baruna adalah raja dari ikan-ikan di samudra.

58. // Yang Rêkathatama ratonira yuyu/ apan ta sêmana/ rarasan ratu kakalih/ Yang Rêkathatama mangkana manabda//

Sedangkan, Yang Rekathatama adalah raja para kepiting. Suatu hari bercakap-cakaplah kedua raja itu. Hyang Rekathatama berkata,

59. // Yang Baruna anuwun priksa Pukulun/ punika punapa/ suwara ingkang pinanggih/ dene langkung gara-gara agêngira//

“Hyang Baruna, perkenankanlah aku bertanya pada Paduka, suara apakah yang terdengar ini yang menyebabkan huru-hara yang hebat?

60. // yen aweta sayêkti rusak sêdarum/ isining samodra/ reh sangêt ebahing bumi/ lawan malih Pukulun mirêng pawarta//

Jika terus-menerus demikian, sungguhlah akan hancur seluruh isi samudra karena demikian hebat goncangan bumi. Dan lagi, aku mendengar kabar

61. // saking bala ulun kang wontên ing kêdhung/ sumbêr bala wahana(+1)/ punika têka sung uning[/] sawêrnine kajêng-kajêngan sadaya//

dari prajuritku yang berada di sumber pusaran sungai, para prajurit tunggangan (?) semua datang memberitahu, kayu-kayu (pohon-pohon?) semua,

62. // wontên rungkat kang gêsang mijil aranu/ punika jalmaa/ wartinya samya anangis/ Sang Baruna aris denira ngandika//

roboh dan lepas sampai akarnya karena ada sesuatu yang keluar dari air, dan itu adalah makhluk manusia kabarnya. Semuanya menangis”. Sang Baruna berkata pelan,

63. // iya iki amêsthi satuhunipun/ ana ya satriya/ trahira ratu linuwih/ apralaya awite den kaniaya//

“Benar. Itulah sesungguhnya (yang menjadi akar permasalahan). Ada seorang satria keturunan dari raja besar yang mati karena dianiaya.

64. // lan maninge pramila gara-gara gung/ Kangjêng Prameswara/ antaya maniking warih/ bakal kêna owah têka ngadatira//

Dan oleh sebab huru-hara besar itu, Baginda Ratu intan samudra akan terkena pengaruh juga.

65. // apan iya awit denira tutulung/ witne yen oraa/ mêngkono apan amêsthi/ garagara tan mari salawasira//

Itulah mengapa beliau ingin menolong. Sebab, jika tidak, prahara ini tak akan reda untuk selamanya”.

66. // kunêng ingkang pan lagya imbal pawuwus/ nênggih Yang Baruna/ kalawan Yang Rêkathadi/ samya gusthi wadining Sri Naranata//o//

Demikianlah yang tengah bercakap-cakap, Hyang Baruna dan Hyang Rekathadi. Mereka membicarakan rahasia sang raja.

ARTKEL TERKAIT



No comments: